Orphan Works Database – analiza europejskiej bazy danych

W listopadzie 2015 roku w prawie polskim, wreszcie zostały ujednolicone zasady korzystania z utworów osieroconych (orphan works). Stało się to dzięki zatwierdzonej Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych i postanowiono utworzyć bazę gromadzącą takie publikacje – Orphan Works Database.

Dlaczego ‘wreszcie’ i czym jest baza dzieł osieroconych?

Oznacza to, że dzięki dyrektywie, wskazane instytucje już mogą udostępniać publicznie utwory osierocone a także zwielokrotniać je dowolną techniką w celu udostępniania, indeksowania, katalogowania, ochrony i odnawiania. Wobec tej nowelizacji, postanowiono utworzyć bazę gromadzącą dane o takich dziełach, które po starannym poszukiwaniu otrzymują status dzieł osieroconych – czyli nie mających właścicieli praw autorskich i których miejsce pobytu jest nieznane lub pozostają anonimowi. Baza jest nasycana danymi ze wszystkich krajów Unii. Jest to bardzo ważny krok w kierunku rozwiązania problemów z ustalaniem praw do utworów m.in. na potrzeby digitalizacji. Staranne poszukiwania przeprowadza się w celu pewnego ustalenia, czy faktycznie dane dzieło posiada uprawnione podmioty i czy można taki utwór umieścić w publicznej domenie. Jeśli takie poszukiwanie zakończy się niepowodzeniem, to każda instytucja zobowiązana jest do przekazania informacji o posiadaniu dzieła osieroconego do organu krajowego, którym w Polsce jest Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Następnie organ krajowy wprowadza te informacje do bazy danych utworów osieroconych. Po uznaniu danego dzieła za utwór osierocony w jednym państwie, publikację taką uznaje się za utwór osierocony na terytorium całej Unii Europejskiej. Oznacza to, że każda organizacja kulturalna znajdująca się w posiadaniu takiego utworu, może dokonać jego digitalizacji i udostępnienia go publicznie w całej Unii Europejskiej. W przypadku, gdyby okazało się, że uprawniony podmiot rozpoznaje należące do niego dzieło znajdujące się w bazie danych, może wystąpić z wnioskiem o zmianę jego statusu.

Jak dokonuje się rejestracji w bazie

Organizacja będąca w posiadaniu publikacji osieroconych, w pierwszej kolejności musi się zarejestrować: rys. 1. Rejestracja podmiotu – po prawej stronie znajduje się link prowadzący do rejestracji organizacji będącej beneficjentem. Po kliknięciu na link otwiera się kolejne okno, gdzie można dokonać rejestracji – rys. 2. Interfejs rejestrujący podmiot.

Po dokonaniu rejestracji, użytkownikowi rejestrującemu daną organizację, np. w Polsce, zostanie przekazana informacja o dostarczeniu wniosku do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które otrzymuje taki wniosek i po jego pozytywnym rozpatrzeniu, że wnioskujący podmiot mieści się w katalogu podmiotów, określonym w art. 35 zn. 5 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, przesyła go dalej do Bazy Danych Utworów Osieroconych. Następnie podmiot zostaje zarejestrowany w bazie danych Utworów Osieroconych, jako Organizacja Beneficjent.

Jakie są kryteria wyszukiwania?

Bazę danych utworów osieroconych podzielono na wyszukiwanie proste oraz zaawansowane. Interfejs bazy można ustawić w 24 językach, m.in. w j. polskim.

Wyszukiwanie proste podzielone jest na: tytuł, opis, kategoria, podmiot uprawniony lub wszystkie kryteria. Rys. 3. Wyszukiwanie proste: tytuł – wyszukiwanie poprzez tytuł dzieła osieroconego; opis – opis utworu, czyli wszelkie dostępne informacje na temat dzieła osieroconego; kategoria – wyszukiwanie wg kategorii publikacji osieroconej, np. fonogram, utwór literacki, audiowizualny, fotografia; podmiot uprawniony – nazwa podmiotu uprawnionego.

W wyszukiwaniu zaawansowanym wszystkie pola mogą być przeszukiwane przy pomocy algorytmów: „oraz”, „lub”,  i „nie”, a także dwóch pól tekstowych zawierających filtrowanie.

Po przeprowadzeniu wyszukiwania można określić, jakie informacje mają znaleźć się w tabeli prezentującej wyniki wyszukiwania rys. 5. Tabela wyników wyszukiwania.

Po kliknięciu na „kolumny” po prawej stronie, wyświetli się rozwijane menu, w którym można dowolnie dodawać bądź usuwać żądane informacje. Również po prawej stronie tabeli wyników, w kolumnie „działania”, można wyświetlić szczegóły na temat danego utworu osieroconego, między innymi: jaki jest tytuł utworu, jego nr identyfikacyjny, właściwy organ krajowy, kategoria utworu, a także: czy jest to utwór włączony czy zawarty w innym utworze, jego status, czy jest utworem osieroconym, jaki był okres poszukiwania podmiotów uprawnionych, a także data aktualizacji. Informacje te przedstawione są na poniższym rysunku: rys. 6. Rozwinięta kolumna „działania” i „szczegóły” danego utworu.

Zawartość bazy dzieł osieroconych

Wg powyższych kryteriów możemy wyszukać, jakie kategorie dzieł osieroconych zostały umieszczone do tej pory (tj. stan na 21 sierpnia 2017 roku – stan ilościowy bazy zmienia się codziennie) w bazie. Analizę zawartości bazy danych oparto na następujących kryteriach: „kraj siedziby organizacji” – w ten sposób wybrana opcja ukazuje nam całą zawartość bazy, w której obecnie znajduje się 11 025 dzieł osieroconych – wraz z tzw. utworami włączonymi do utworu głównego: 5 192 główne utwory i 5 833 zawarte w innym utworze lub włączone do niego. Następnie, wybierając dodatkowo kryterium „kategoria utworu”, można zaobserwować liczbę poszczególnych dzieł przypadających na dany kraj siedziby organizacji. W poniższej tabeli zostanie przeanalizowana zawartość bazy pod względem kategorii utworów, ich liczby oraz państw będących beneficjentami i organizacjami uprawnionymi.

Źródło: opracowanie własne Autorki

Jak wynika z powyższej tabeli, spośród 32 krajów, tylko 15 zadeklarowało posiadanie utworów osieroconych, w tym Polska, która jak dotąd, jest w posiadaniu największej liczby osieroconych utworów literackich – 3 187. Holenderski Instytut Filmowy jest w posiadaniu 778 osieroconych dzieł audiowizualnych. Nieco mniej posiada Biblioteka Narodowa na Węgrzech, w której zasobach jest 340 utworów osieroconych – fonogramów i 183 utwory literackie. Najmniej dzieł osieroconych jest w posiadaniu Biblioteki Narodowej na Łotwie, Biblioteki Narodowej w Szwecji oraz w Chorwacji – po jednej pozycji w kategorii utworu literackiego. W odniesieniu do kategorii utworów literackich, to największą liczbę zarejestrowała właśnie Polska z liczbą 3 187 dzieł.

Podczas przeglądania i analizy zawartości bazy możemy zauważyć, że w opcji, w której można dokonać wyboru „kategorii utworu”, nie występują takie kategorie, jak: listy, nuty, partytura i rysunek architektoniczny oraz artykuł naukowy. Takie wyniki otrzymano w tabeli, gdy została tylko zaznaczona opcja: „kraj siedziby organizacji”. Można domyślać się, iż jest to niedopatrzenie ze strony autorów bazy dzieł osieroconych. W tej sytuacji, jeśli użytkownik jest zainteresowany możliwością odnalezienia nut, listów, partytur, czy też rysunku architektonicznego, bazę należy przeszukiwać pod względem krajów: „kraj siedziby organizacji”. Utwory te znajdują się w takich krajach, jak: Irlandia, Wielka Brytania, Estonia oraz Portugalia.

Należy także zwrócić uwagę, że występują takie utwory, które są włączone do utworu głównego – są to tzw. dzieła częściowo osierocone. Takimi przykładami są dzieła znajdujące się w zbiorach Biblioteki Brytyjskiej, w Wielkiej Brytanii, w Niemczech, a także na Litwie, Łotwie oraz w Szwecji. Klikając na ikonkę folderu, znajdującą się z lewej strony przy numerze pliku, możemy rozwinąć małe menu i podglądnąć szczegółowe informacje, czym jest dany utwór włączony i na przykład w przypadku Biblioteki Narodowej na Litwie są to 4 artykuły wstępne oraz 1 wywiad z autorem.

Podsumowanie

Europejska baza dzieł osieroconych jest, jak dotąd, najbardziej kompletnym i wiarygodnym źródłem informacji na temat publikacji osieroconych. Na jej podstawie można odnaleźć informacje, jakie dzieła są osierocone, gdzie się znajdują, jak długo trwało poszukiwanie właściciela praw majątkowych i czy dzieło posiada właściciela. Utworzenie bazy stworzyło wreszcie możliwość umieszczania takich dzieł w domenie publicznej i wykorzystywania ich poprzez dostęp cyfrowy. Dzięki takiemu rozwiązaniu, dzieła te, nieraz bardzo cenne i poszukiwane przez naukowców i nie tylko, będą mogły ujrzeć światło dzienne.

Autor: Natalia Kosiniak