Prawo autorskie co do zasady przysługuje twórcy. Korzystanie z utworu, którego twórca nie jest znany, nie jest regulowane. Jak zatem można korzystać z dzieła osieroconego? co w sytuacji, kiedy odnajdzie się autor?
Utwór jest to każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Prawo polskie przewiduje przepisy mówiące o tym, że korzystanie z utworu i jego rozpowszechnianie wymaga zezwolenia twórcy. Stosuje się domniemanie, iż twórcą jest osoba, której nazwisko jest widoczne na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w związku z rozpowszechnianiem utworu. Co jednak z dziełami osieroconymi – korzystanie z utworu, którego twórca nie jest znany nie jest regulowane.
Problem ten został poruszony przez Unię Europejską. W dniu 25 października 2012 roku została wydana dyrektywa 2012/28/UE w sprawie niektórych dozwolonych sposobów korzystania z utworów osieroconych. Termin transpozycji przepisów dyrektywy do ustaw krajowych państw członkowskich upływa 29 października 2014 roku. Jej przepisy także będą miały zastosowanie do praw ustalonych na powyższy dzień.
Główny cel dyrektywy to zapewnienie pewności prawa w odniesieniu do korzystania z tak zwanych utworów osieroconych. Ze względu na niemożliwość uzyskania uprzedniej zgody na zwielokrotnianie i upublicznianie takich utworów powstaje ważny problem prawny, którego rozwiązania ma istotne znaczenie dla funkcjonowania unijnego rynku wewnętrznego.
Co to jest dzieło osierocone?
Utwór uznaje się za utwór osierocony, jeżeli żaden z podmiotów uprawnionych do niego nie jest znany lub, nawet jeżeli chociaż jeden z nich jest znany, żaden nie został odnaleziony. Nie jest tutaj brana pod uwagę sytuacja, gdy twórca z własnej woli chce zachować anonimowość. Dla uznania utworu za osierocony należy dokonać najpierw starannego poszukiwania podmiotów uprawnionych według procedur określonych w dyrektywie. Przepisy dają możliwość korzystania z utworów osieroconych jedynie publicznie dostępnym bibliotekom, placówkom oświatowym oraz muzeom, a także archiwom, instytucjom odpowiedzialnym za dziedzictwo filmowe lub dźwiękowe oraz nadawcom publicznym mającym siedzibę w państwach członkowskich, w celu realizacji ich zadań leżących w interesie publicznym. Ważne zatem znaczenie ma swobodny obieg wiedzy i innowacji, z którego może korzystać całe społeczeństwo. Procedurę starannego poszukiwania uprawnionych do utworu przeprowadzają także powyższe instytucje.
Utwór, który w jednym z państw członkowskich uznano za utwór osierocony, uznaje się za utwór osierocony we wszystkich pozostałych państwach członkowskich. Dyrektywa przewiduje też utworzenie ogólnoeuropejskiej bazy on-line zawierającej informacje o utworach, które uzyskały status osieroconych.
Dozwolone sposoby korzystania z utworów osieroconych
Instytucje publiczne określone dyrektywą mogą publicznie udostępniać utwór osierocony oraz zwielokrotniać go. Uprawnienia te są ograniczone zakresem zadań tych instytucji leżących w interesie publicznym, a obejmujących w szczególności ochronę i odnowę utworów znajdujących się w ich zbiorze oraz zapewnianie dostępu do nich w celach kulturalnych i edukacyjnych. Dochody uzyskane w ramach takiego korzystania, mogą być przeznaczone wyłącznie na pokrycie kosztów digitalizacji i publicznego udostępniania utworów osieroconych.
Co gdy twórca się odnajdzie?
Podmiotowi uprawnionemu do utworu uznanego za utwór osierocony przysługuje możliwość unieważnienia, w dowolnym momencie, statusu utworu osieroconego, w zakresie przysługujących mu praw. Podmiotowi takiemu na mocy przepisów dyrektywy przysługiwać będzie godziwa rekompensata za korzystanie przez organizacje, o których mowa powyżej, z takich utworów. Wysokość rekompensaty ma być ustalana na podstawie prawa państwa członkowskiego, w którym siedzibę ma organizacja korzystająca z danego utworu osieroconego.
Autor: Elżbieta Lemańska – specjalista Prawowity.pl
