Obowiązujące prawo przewiduje możliwość ochrony pewnej kategorii wartości niematerialnych ściśle związanych z konkretnym podmiotem. Takie wartości, istotne dla każdego człowieka i uznawane przez ogół społeczeństwa, nazywane są dobrami osobistymi. Co istotne, ochrona prawna obejmuje różnorodne formy roszczeń i uprawnień, o których warto wiedzieć, zarówno gdy ktoś narusza nasze dobre osobiste, jak i w sytuacji, gdy i nam może zdarzyć się naruszenie cudzych dóbr.
Co to są dobra osobiste?
Obowiązujący kodeks cywilny w art. 23 zawiera informację, że dobra osobiste człowieka podlegają ochronie prawnej. Przepis ten zawiera także przykładowy katalog dóbr osobistych, wskazujący, że są nimi m. in. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko, pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Ustawowe wyliczenie jest katalogiem otwartym, powołany przepis nie wyklucza więc uznania za dobra osobiste także innych wartości. I tak, z biegiem czasu w orzecznictwie za dobra osobiste uznano także wartości takie jak np. głos, stan cywilny, prawo do wypoczynku, korzystanie z wartości środowiska naturalnego, kult pamięci osoby zmarłej, czy prawo do zachowania tajemnicy bankowej.
Ochroną objęte są nie tylko dobra osobiste człowieka
Choć znakomita większość dóbr osobistych wskazanych w art. 23 k.c. związana jest ściśle z konkretnym człowiekiem, to jednak ochrona dóbr osobistych możliwa jest także w przypadku osób prawnych. Możliwość taka otwiera się poprzez odesłanie zawarte w art. 43 k.c., na podstawie którego przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się także do ochrony dóbr osobistych osób prawnych. Specyfika danego podmiotu wymusza także konieczność modyfikacji katalogu dóbr osobistych – choć wykluczone są tutaj dobra osobiste takie jak zdrowie, życie, wolność sumienia, to jednak ochronie podlegają nadal inne dobra, m. in. dobre imię, renoma, wiarygodność, tajemnica przedsiębiorstwa.
Kiedy pojawia się odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych
Ochrona dóbr osobistych uruchamia się w sytuacji, gdy dobra te są zagrożone lub naruszone. Co istotne, aby można było mówić o odpowiedzialności za naruszenie – musi ono być działaniem bezprawnym. Domniemanie to może zostać obalone w sytuacji, gdy naruszyciel wykaże jedną z okoliczności wyłączających bezprawność. Okolicznościami takimi może być m. in. fakt, że dobro naruszono za zgodą uprawnionego (przy czym zgoda ta musi być świadoma i konkretna), działając na podstawie upoważnienia ustawowego (np. przekazując dane osobowe organom uprawnionym do ich otrzymania), czy w granicach dysponowania własnym prawem.
Nie każda wypowiedź negatywna narusza dobra osobiste
W praktyce ochrony dóbr osobistych istotne znaczenie ma ochrona czci i dobrego imienia w kontekście rozpowszechniania informacji stawiających daną osobę w negatywnym świetle. Oceniając taką wypowiedź należy w pierwszej kolejności zweryfikować czy dotyczy ona wypowiedzi o faktach, czy wypowiedzi oceniających, zawierających opinię autora. Jeśli wypowiedź dotyczy faktów, konieczne jest ustalenie czy przekazywane informacje są prawdziwe (wtedy nie możemy mówić o naruszeniu czci, a ewentualnie o naruszeniu prywatności), czy fałszywe (wówczas dochodzi zazwyczaj do naruszenia czci). Wypowiedzi oceniające, co do zasady nie naruszają dóbr osobistych osoby krytykowanej, jeżeli krytyka ta jest rzetelna, oparta na faktach i wypowiedziana zgodnie z regułami dyskusji.
Czego można żądać w przypadku naruszenia dóbr osobistych
Osoba, której dobra osobiste zostały zagrożone może żądać zaprzestania działań zagrażających. W sytuacji, gdy doszło już do naruszenia oprócz zaniechania dalszych naruszeń możliwe jest także dochodzenie usunięcia skutków naruszeń już dokonanych (np. poprzez zamieszczenie przeprosin), zapłaty zadośćuczynienia za doznane krzywdy, zapłaty na wskazany cel społeczny, czy naprawienia wyrządzonej szkody. Aby skorzystać z wymienionych roszczeń należy w pierwszej kolejności wezwać naruszyciela do ich zrealizowania, a gdy wezwanie pozostanie bez odpowiedzi – wystąpić na drogę sądową.
